32. Wady oświadczenia woli a ważność testamentu
Autor: adwokat Paweł Śmiałek
Akt woli jednostki wyrażony w formie testamentu jest jedną z najbardziej doniosłych czynności prawnych, jaką osoba fizyczna może wykonać za swojego życia. Sporządzenie testamentu jest prawem każdej osoby posiadającej pełną zdolność do czynności prawnych, jednak doświadczenie życiowe pokazuje, że nie zawsze osoba sporządzająca testament posiada pełną świadomość doniosłości i skutków czynność prawnej, której dokonuje. Niniejsza publikacja skupia się na wykładni i znaczeniu normatywnym art. 945 k.c., regulującego przesłanki uznania testamentu za nieważny.
Sporządzenie testamentu jest prawem każdej osoby posiadającej pełną zdolność do czynności prawnych, jednakże doświadczenie życiowe pokazuje, iż nie zawsze osoba sporządzająca testament posiada pełną świadomość doniosłości i skutków czynność prawnej, której dokonuje. Zdarzają się również przypadki, w których to dana osoba sporządza testament wbrew wewnętrznej woli, będąc do tego zmuszona poprzez czynniki zewnętrzne.
Zgodnie z art. 945 k.c: „Testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony: 1) w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli; 2) pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści; 3) pod wpływem groźby”.
W polskim prawie cywilnym testament definiuje się jako jednostronną czynność prawną, odwołalną (943 k.c.), osobistą (art. 944 § 2 k.c.), nieskierowaną do adresata, będącą nośnikiem rozrządzeń na wypadek śmierci oraz (ewentualnie) postanowień niemajątkowych, sformalizowaną. Testament nie może być elementem umowy, nie może być sporządzony przez przedstawiciela ani osobę trzecią i nie może być ukształtowany jako nieodwołalny.
Ustawodawca przyjmuje domniemanie, że testator, sporządzając testament, będzie działał w sposób swobodny i świadomy. Elementem konstytutywnym każdego testamentu jest animus testandi, a więc wola dokonania rozrządzeń na wypadek śmierci. Oznacza to, że testator musi mieć świadomość i chęć dokonania rozrządzeń w taki sposób, by były one skuteczne dopiero z chwilą jego śmierci. Oświadczenie złożone bez woli testowania w żadnym wypadku nie może być uznane za testament.
Wola testowania (animus testandi), to kwestia woli i świadomości dokonywania czynności prawnej na wypadek śmierci, a nie użycia w testamencie określonych wyrażeń, np. testament, ostatnia wola itp., aczkolwiek wyrażeniami tymi najczęściej posługują się testatorzy. O woli testowania, jak też i o jej braku, mogą świadczyć zarówno sama treść oświadczenia woli i użyte do jej wyrażenia sformułowania, jak okoliczności towarzyszące złożeniu tego oświadczenia. Nie bez znaczenia jest również ocena stosunków osobistych spadkodawcy z jego spadkobiercami. Znakomite znaczenie będzie miał w tym procesie art. 65 k.c., zgodnie z którym oświadczenie woli należy tak tłumaczyć, jak tego wymagają ze względu na okoliczności, w których złożone zostało, zasady współżycia społecznego oraz ustalone zwyczaje.
Materię związaną z wadami oświadczeń woli ustawodawca uregulował przede wszystkim w art. 82-88 k.c. Do katalogu wad oświadczeń woli zalicza się: stan wyłączający świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, błąd, pozorność i podstęp. Jednakże ze względu na szczególne cechy testamentu – jako oświadczenia woli – ustawodawca zdecydował się na uregulowanie przedmiotowej materii w sposób odrębny. Sam katalog wad oświadczeń woli, na które można się powoływać, został jednak ograniczony przez ustawodawcę. W stosunku do testamentu nie można powoływać się na pozorność wskazaną w art. 83 § 1 k.c.
Przesłanka wskazana w art. 945 § 1 pkt 1 k.c., polegająca na braku świadomości lub swobody przy sporządzaniu testamentu, jest niewątpliwie najczęściej spotykaną wadą oświadczenia woli w praktyce sądowej. Testament sporządzony w takim stanie należy uznać za bezwzględnie nieważny. W polskiej literaturze wyraża się pogląd, że stan świadomości i stan swobody to dwa różne stany. Akcentuje się jednak głównie ich podobieństwa i trudności w ich odróżnieniu. Jednoznaczne stwierdzenie takich okoliczności jest jednak związane z długotrwałym i skomplikowanym procesem sądowym. Badanie oraz ocena stanu psychicznego testatora w chwili sporządzenia testamentu wymagają przeważnie wiadomości specjalnych, a więc konieczne jest powołanie biegłego psychiatry, a w skomplikowanych przypadkach – zespołu biegłych lub instytutu.
Na gruncie art. 82 k.c. w orzecznictwie Sądu Najwyższego i literaturze jednolicie przyjmuje się, że zarówno stan wyłączający świadome powzięcie decyzji i wyrażenie woli, jak i stan wyłączający swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli muszą wynikać z przyczyny wewnętrznej, umiejscowionej w samym podmiocie składającym oświadczenie woli, a więc ze stanu, w jakim znajduje się osoba składająca oświadczenie woli, a nie z okoliczności zewnętrznych, w jakich osoba ta się znalazła. Źródłem tej wady oświadczenia woli są zatem szczególne właściwości psychiki lub procesu myślowego, znajdujące się „wewnątrz” osoby składającej oświadczenie woli, a nie czynniki zewnętrzne, pod wpływem których oświadczenie zostało złożone.
Podobnie należy rozumieć wyłączenie świadomości lub swobody powzięcia decyzji i wyrażenia woli jako przyczyny nieważności testamentu przewidzianej w art. 945 § 1 pkt 1 k.c. Oświadczenie woli testatora jest świadome, jeżeli w czasie sporządzania testamentu nie występowały żadne zaburzenia świadomości, a testator jasno i wyraźnie zdawał sobie sprawę, że sporządza testament określonej treści. „Swobodę” testatora można natomiast stwierdzić, jeżeli spadkodawca nie kieruje się motywami intelektualnymi lub pobudkami uczuciowymi, mającymi charakter chorobowy, nie pozostaje pod dominującym wpływem czyjejkolwiek sugestii i zachowuje wewnętrzne poczucie swobody postępowania35. Omawiana wada wejdzie w rachubę w razie całkowitego wyłączenia możliwości wolnego wyboru spadkodawcy. Uleganie namowom, sugestiom bądź radom innych osób nie przesądza jeszcze o wadzie oświadczenia woli, jeśli spadkodawca samodzielnie podjął decyzję i ją wyraził; odmiennie jednak będzie wówczas, gdy z przyczyn tkwiących w jego osobie (wieku lub stanu zdrowia) namowom tym nie był w stanie się przeciwstawić37. Stany określone w art. 945 § 1 pkt 1 k.c. (podobnie jak w art. 82 k.c.) obejmują również stan ciężkiej choroby testatora, doprowadzającej do wyczerpania organizmu i siły woli tak, że nie jest zdolny, mimo posiadania świadomości, do przeciwstawienia się zewnętrznym wpływom. Zwrócić uwagę należy, że sąd każdy przypadek ma obowiązek rozpatrywać ad casum. Każda sprawa odnosząca się do tej materii, zawisła przed sądem, przedstawia odrębny stan faktyczny. Orzecznictwo może stanowić jedynie wskazówkę dla sądu oraz stron, na jakie okoliczności należy zwrócić w szczególności uwagę. Zakres schorzeń i sytuacji, które mogą spowodować wyłączenie świadomości lub swobody testatora, jest nieograniczony. Można do nich zaliczyć m.in. różnego rodzaju choroby psychiczne, Alzheimera, nowotwór mózgu, a nawet wirus HIV, który może w końcowej fazie atakować również układ nerwowy pacjenta. Sąd musi ponadto mieć na uwadze stopień zaawansowania danej choroby oraz okoliczności, czy akurat w momencie sporządzania testamentu dana osoba miała świadomość.
Z kolei z perspektywy art. 945 § 1 pkt 2 k.c. relewantny będzie każdy błąd uzasadniający przypuszczenie, iż gdyby spadkodawca nie podejmował czynności pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu o określonej treści. Nie jest natomiast istotne, jakiego typu był to błąd, czy co do okoliczności faktycznych zaistniałych w danej sytuacji, czy też może błąd co do prawa. Ponadto z jednolitej linii orzeczniczej wynika, iż błąd może odnosić się zarówno co do treści zawartej w treści testamentu, jak i co do okoliczności w nim nieujętych, ale istotnych dla testatora4. Jako przykład można wskazać sugestie osób trzecich co do prawnych wymogów testamentu, które w konsekwencji powodują sporządzenie testamentu określonej treści, co do której spadkodawca nie miał animus testandi. Sugestie takie, z uwagi na działanie pod wpływem błędu, w sposób bezwzględny prowadzą do uznania dokonanych rozrządzeń za nieważne.
Na gruncie omawianej przesłanki może powstać wiele praktycznych problemów prawnych, gdyż nie jest wykluczone zaistnienie sytuacji, w której to spadkodawca, posiadający dwójkę dzieci powołuje je do spadku w testamencie, jednakże w chwili jego śmierci miał już trzecie, poczęte dziecko, o którym nie wiedział. W takiej sytuacji sąd, który będzie rozpatrywał tę materię, musi orzec, czy spadkodawca nie działał pod wpływem błędu spowodowanego niewiedzą o poczęciu trzeciego dziecka. Przy założeniu, że dziecko urodzi się żywe, wydaje się, iż stosowne będzie dochodzenie praw spadkowych przez dziecko trzecie, poprzez swojego przedstawiciela prawnego. Jednak postępowanie przed sądem może być bardzo trudne, gdyż przedstawiciel trzeciego dziecka będzie musiał wykazać, że spadkodawca nie wiedział o tym, że będzie miał kolejne dziecko. Konieczne będzie ponadto wykazanie, że informacja ta zmieniłaby jego rozrządzenie testamentowe.
Nieważnością skutkuje również sporządzenie testamentu pod wpływem groźby (art. 945 § 1 pkt 3 k.c.). Groźba – rozumiana jako przymus psychiczny – polega na zapowiedzi spowodowania niekorzystnych skutków w razie, gdyby spadkodawca nie sporządził testamentu oznaczonej treści. Nie jest przy tym, przeciwnie do art. 87 k.c., wymagane, aby groźba okazała się bezprawna. Dla oceny testamentu sporządzonego w warunkach określonych w omawianym przepisie nie jest relewantne, czy groźba dotyczyła samego spadkodawcy, czy też innej osoby. Nie ma również znaczenia, czy pochodziła od osób zainteresowanych bezpośrednio dziedziczeniem, czy też od osób trzecich, które w żaden sposób w nim nie uczestniczą. Nie dyskredytuje groźby jako wady oświadczenia woli testatora również i to, czy sprowadzenie niekorzystnych następstw odnosiło się do dóbr osobistych, czy majątkowych spadkodawcy lub innej osoby.
Literalna wykładnia przepisu art. 945 § 1 k.c. prowadzi do jednoznacznej konstatacji, iż zaistnienie jednej z wcześniej omawianych przesłanek prowadzi do bezwzględnej nieważności rozrządzenia testamentowego. Należy jednak zauważyć, że określona wada oświadczenia woli ma wyłącznie skutek negatywny, tj. nieważność testamentu. W polskim prawie nie jest możliwa sytuacja, w której wada oświadczenia woli prowadzić będzie do dziedziczenia na podstawie hipotetycznej woli niewadliwej.
Rekapitulując, materia związana z wadami oświadczeń woli przy sporządzaniu testamentów jest skomplikowana i bardzo trudna w aspekcie procesowym. Nie ulega wątpliwości, że właściwe udowodnienie, iż testament został sporządzony wadliwie, wymaga często długotrwałego i złożonego postępowania, co ma negatywny wpływ na uczestników postępowania spadkowego. Kwestię wad oświadczeń woli przy sporządzaniu testamentu ustawodawca potraktował w sposób bardziej liberalny aniżeli przy innych czynnościach prawnych. Należy uznać to za słuszne rozwiązanie, gdyż głównym celem prawa spadkowego jest umożliwienie spadkodawcy skutecznego rozrządzenia swoim majątkiem na wypadek śmierci. Dlatego też sąd, za każdym razem, musi mieć przede wszystkim na uwadze wolę spadkodawcy. Wady oświadczenia woli przy sporządzaniu testamentu prowadzą do nieważności bezwzględnej całego testamentu bądź też niektórych rozrządzeń. Mimo że jest to bardzo rygorystyczna sankcja, należy uznać ją za właściwą. Sąd, który rozpatruje daną sprawę, powinien mieć to na uwadze i dokonywać wszelkich czynności z należytą rozwagą i rzetelnością. Niezwykle istotna jest tu rola biegłych, ponieważ ich opinia jest często decydująca dla sądu. Kwestie związane z wadami oświadczeń woli przy sporządzaniu testamentu są coraz częściej przedmiotem spraw zawisłych przed sądami. Wydaje się, że ze względu na rosnącą świadomość prawną społeczeństwa ta liczba będzie się tylko zwiększać. Jednak aby sprawy mogły przebiegać bez zbędnej przewlekłości, uczestnicy, a w szczególności profesjonalni pełnomocnicy, powinni skupiać się przede wszystkim na przesłankach wskazanych w art. 945 § 1 k.c.
dr Paweł Śmiałek, adwokat