37. Praktyczne aspekty kary umownej
Autor: radca prawny Anna Bąk
Kara umowna to instytucja prawa zobowiązań, uregulowana w art. 483-484 KC. Może być zastrzeżona tylko na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego. Ma charakter akcesoryjny. Co istotne, by wystąpiła możliwość naliczenia kary umownej nie jest konieczne powstanie żadnej szkody.
Jeśli strony umowy nie postanowiły inaczej, to kara umowna jest ryczałtem i inna forma odszkodowania co do zasady się nie należy. Istnieje jednakże możliwość umówienia się, że można dochodzić odszkodowania ponad karę umowną. Należy jednak zaznaczyć, że zakres odpowiedzialności z tytułu kary umownej pokrywa się w pełni z zakresem ogólnej odpowiedzialności dłużnika za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania (art. 471 KC). Z tego też względu przesłanki obowiązku zapłaty kary umownej określane są przez pryzmat ogólnych przesłanek kontraktowej odpowiedzialności odszkodowawczej. Granice dopuszczalnego kształtowania obowiązku zapłaty kary umownej wyznaczają - poza art. 483 KC - także przepisy o charakterze imperatywnym. Ocena skuteczności postanowienia umownego kreującego obowiązek zapłaty kary umownej podlega zatem kontroli w kontekście ograniczeń swobody umów (art. 3531 KC), obejścia prawa, jak też ewentualnej sprzeczności z zasadami współżycia społecznego (art. 58 § 1 i 2 KC). Wskazać w tym miejscu należy na treść bezwzględnie obowiązującego art. 473 § 2 KC wyłączającego dopuszczalność ograniczenia odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną umyślnie. W świetle tego unormowania nie ulega wątpliwości, że w razie wyrządzenia szkody umyślnie wierzyciel - mimo zastrzeżenia kary umownej wyłącznej - może domagać się skutecznie odszkodowania przenoszącego wysokość tej kary (zob. Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 11 stycznia 2008 r., V CSK 362/07). Jeśli zatem strona umowy ma świadomość, że swoim działaniem wyrządza powodowi szkodę i skutek ten aprobuje, nie może ona zwolnić się od obowiązku naprawienia szkody na zasadach ogólnych.
Nie zawsze zastrzeżenie kary umownej będzie skuteczne. Występuje bowiem często dylemat, czy można zastrzec karę umowną o charakterze gwarancyjnym. Kara umowna może być zastrzeżona za okoliczności od dłużnika niezależne, natomiast na pewno nie będzie możliwe zastrzeżenie kary umownej w przypadkach, za które odpowiadać będzie wierzyciel. Jeśli strony umówią się, że kara umowna będzie naliczana także w razie niewykonania zobowiązania w terminie z powodu siły wyższej, to jest to dopuszczalne. Z kolei, jeśli strony umowy zastrzegą, że kara umowna będzie się należała za wykonanie zobowiązania po terminie bez względu na przyczynę – jest to nieskuteczny zapis. Jeśli bowiem np. jako zamawiający oddam plac budowy po terminie obciążenie drugiej strony za okoliczności, które są zależne ode mnie, jest niedopuszczalne.
Należy także zaznaczyć, że nie musimy godzić się na płacenie zawyżonej kary umownej. Można bowiem skorzystać z tzw. instytucji miarkowania kary umownej. Trzeba jednak pamiętać, że sąd nie może miarkować wysokości kary umownej w przypadku, gdy strona postępowania nie podniosła zarzutu i nie wykazała przesłanek miarkowania.