39. Przesłanki odpowiedzialności karnej członków zarządu

Autor: adw. Jakub Siwczyk

Członkowie zarządu w spółkach kapitałowych w ramach sprawowania swej funkcji za niedopełnienie obowiązków, nienależyte ich wypełnienie, bądź wypełnienie niezgodnie z przepisami obowiązującego prawa mogą podlegać m.in. odpowiedzialności karnej. Zachowanie członka zarządu, które doprowadza do sytuacji, w której spółka nie może wywiązać się ze swych zobowiązań, powoduje, że wówczas sięgnąć można po dodatkową odpowiedzialność członków zarządu ewentualnie innych osób, które bezpośrednio miały wpływ na sprawy spółki. Takim rodzajem odpowiedzialności obok odpowiedzialności wynikającej z Kodeksu spółek handlowych jest właśnie odpowiedzialność karna, związana z wszelkimi naruszeniami obowiązku dbania o interesy spółki.

Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu

Przyglądając się przepisom karnym, na podstawie których możliwa jest odpowiedzialność osób sprawujących funkcje kierownicze w spółce warto zwrócić w szczególności uwagę na art. 296 Kodeksu karnego, który statuuje, że:

„§ 1. Kto, będąc obowiązany na podstawie przepisu ustawy, decyzji właściwego organu lub umowy do zajmowania się sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą osoby fizycznej, prawnej albo jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej, przez nadużycie udzielonych mu uprawnień lub niedopełnienie ciążącego na nim obowiązku, wyrządza jej znaczną szkodę majątkową, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

1a. Jeżeli sprawca, o którym mowa w § 1, przez nadużycie udzielonych mu uprawnień lub niedopełnienie ciążącego na nim obowiązku, sprowadza bezpośrednie niebezpieczeństwo wyrządzenia znacznej szkody majątkowej, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.

Wskazane powyżej przestępstwo opisuje tzw. przestępstwo niegospodarności lub też przestępstwo działania na niekorzyść spółki. Kluczowym aspektem dla oceny, jak kształtuje się odpowiedzialność karna członka rady nadzorczej, jest wykładnia znamienia „zajmowania się sprawami majątkowymi”. W pierwszym rzędzie zaznaczyć należy, iż obowiązki członków rady nadzorczej regulują przepisy ustawy (tj. art. 219 § 1 k.s.h. oraz art. 382 § 1 k.s.h.). Należy jednak zastanowić się, czy sprawowanie nadzoru nad działalnością spółki, jak zostało to określone w przywołanym przepisie, jest równoznaczne z zajmowaniem się sprawami majątkowymi, od czego byłaby uzależniona odpowiedzialność członków rady nadzorczej. Przyjmuje się bowiem, tak w doktrynie, jak i judykaturze, że aby można było mówić, że ktoś zajmuje się cudzymi sprawami majątkowymi, musi on być wyposażony zarówno w kompetencje prowadzące do zachowania i ochrony majątku, jak również do jego powiększania. Z powyższego wypływa zatem wniosek, iż oba te aspekty muszą wystąpić łącznie.

Dodać należy, że główną przesłanką odpowiedzialności na podstawie art. 296 Kodeksu karnego jest wyrządzenie spółce zarządzanej przez osoby sprawujące funkcje kierownicze znacznej szkody. Odpowiedzialność karna tych podmiotów jest zatem ograniczona jedynie do przypadków, w których szkoda jest znaczna, tzn. opiewa na kwotę powyżej 200 000 złotych.

Zauważyć jednak trzeba, że odpowiedzialność członków rady nadzorczej wyglądać będzie odmiennie, gdy umowa spółki lub statut rozszerza ich kompetencje. Statuuje o tym art. 220 k.s.h. oraz art. 384 § 1 k.s.h. Rozszerzenie tych kompetencji może polegać na konieczności uzyskania zgody rady nadzorczej na dokonanie określonej czynności. Wówczas otwiera się droga do poszukiwania ich odpowiedzialności. Zastrzec jednak należy, iż to od konkretnych okoliczności będzie zależało, czy członkowie rady nadzorczej będą pociągnięci do odpowiedzialności. Nie można zatem stosować automatyzmu i kierować tejże odpowiedzialności za działania zarządu, tylko dlatego, że gremium to uczestniczyło w podjęciu danej decyzji.

W kontekście przestępstw przeciwko obrotowi gospodarczemu nie sposób również nie wspomnieć, że istnieją również przestępstwa, w których spółka działać będzie w charakterze dłużnika lub wierzyciela, chodzi tu m.in. o niezaspokajanie roszczeń wierzycieli, czy pozorne bankructwo i faworyzowanie wierzycieli (art. 300 – 302 k.k.). Przepisy Kodeksu karnego wyraźnie wskazują, że do odpowiedzialności za popełnienie tychże przestępstw pociągnięci mogą być zarówno konkretni członkowie zarządu, jak i wszyscy – za działania podejmowane kolegialne (art. 308 k.k.). Uszczuplanie majątku, pozorne bankructwo, czy spłacanie tylko niektórych wierzycieli odbywa się najczęściej na mocy decyzji zarządu. Sankcją za te czyny może być orzeczona przez sąd nawet kara do 5 lat pozbawienia wolności. Co istotne przedstawiony katalog naruszeń, których popełnienie może narażać członków zarządu spółek na odpowiedzialność karną nie jest wyczerpujący. Przepisy karne dotyczące funkcjonowania spółek zawiera nie tylko Kodeks spółek handlowych ale również Ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji.

Nie można pominąć faktu, że na członkach zarządu ciążą obowiązki sprawozdawcze wynikające z ustawy o rachunkowości. Za niedopełnienie tychże obowiązków osoby te mogą zostać pociągnięte do odpowiedzialności karnej. Do najistotniejszych naruszeń na gruncie wskazanej ustawy zaliczyć można obowiązek prowadzenia ksiąg rachunkowych i sporządzania sprawozdań finansowych. Za naruszenie wskazanych obowiązków osób sprawujących funkcje zarządcze grozi kara grzywny lub pozbawienia wolności do lat 2.

Członkowie zarządu ponoszą również odpowiedzialność podatkową związaną z zaległościami podatkowymi z tytułu zobowiązań z terminem ważności, który upływał w trakcie pełnienia przez daną osobę funkcji w zarządzie. Szczegółowy zakres zaległości, które mogą jej podlegać, określony został w art. 52 Ordynacji podatkowej. Jednakże, aby osoba taka mogła zostać pociągnięta do odpowiedzialności muszą ziścić się dwie przesłanki pozytywne, a mianowicie: pełnienie przez daną osobę wyżej wymienionej funkcji w czasie, gdy upłynął termin płatności zobowiązania podatkowego oraz, gdy egzekucja przeciwko spółce okaże się bezskuteczna. Z kolei przesłanki negatywne umożliwiają pozywanej stronie uwolnienie się od odpowiedzialności. Należy do nich między innymi zgłoszenie wniosku o upadłość we właściwym czasie.

Wartym zauważenia jest, że także Kodeks karny skarbowy w art. 24 określa zakres odpowiedzialności posiłkowej spółki, w sytuacji wyrządzenia przestępstwa bądź wykroczenia skarbowego przez jej zarządcę, pełnomocnika lub osobę działającą w jej imieniu. Zgodnie z przywołanym przepisem na karę grzywny wymierzoną sprawcy przestępstwa skarbowego skazuje się w całości albo w części odpowiedzialną posiłkowo osobę fizyczną, osobę prawną albo jednostkę organizacyjną nie mającą osobowości prawnej, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną, jeżeli sprawcą czynu zabronionego jest zastępca tego podmiotu prowadzący jego sprawy jako pełnomocnik, zarządca, pracownik lub działający w jakimkolwiek innym charakterze, a zastępowany podmiot odniósł albo mógł odnieść z popełnionego przestępstwa skarbowego jakąkolwiek korzyść majątkową. Odpowiedzialności uregulowanej w Kodeksie karnym skarbowym podlegać może członek zarządu spółki, między innymi również za: uchybienie w zakresie zgłoszenia identyfikacyjnego bądź aktualizacyjnego (art. 81 k.k.s.), nieujawnienie przedmiotu lub podstawy opodatkowania, uchylanie się od opodatkowana, niezłożenie deklaracji (art. 54 k.k.s) lub za nieterminową wpłatę podatku przez płatnika (art. 77 k.k.s.)

Odpowiedzialność karna na gruncie przepisów k.s.h.

Mówiąc o odpowiedzialności karnej na gruncie Kodeksu spółek handlowych podkreślić trzeba, że istnieją dwie grupy przepisów na podstawie, których możliwa jest odpowiedzialność karna podmiotów, którym poświęcona jest niniejsza publikacja. Otóż pierwsza z nich obejmuje przepisy dotyczące czynów, które popełnić może członek zarządu lub likwidator, druga natomiast, to te które mogą zostać popełnione także przez inne osoby, jak np. prokurent, czy członek rady nadzorczej.

Do pierwszej grupy czynów, które może popełnić członek zarządu bądź likwidator zaliczyć można:

niezgłoszenie upadłości spółki (art. 586 k.s.h) – zgodnie z obowiązującymi przepisami zarząd ma obowiązek ogłoszenia o upadłości spółki w ciągu 14 dni, kiedy zgodnie z obowiązującymi przepisami nastąpią przesłanki warunkujące jej zgłoszenie. Niedopełnienie tego obowiązku rodzi skutki prawne dla członka zarządu lub likwidatora, gdyż z powołanym przepisem za niezgłoszenie upadłości spółki grozi kara grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku,
w dalszej kolejności penalizacji odpowiadać będzie zachowanie polegające na nabyciu przez spółkę własnych udziałów lub akcji albo brania ich w zastaw, co wprost wyraża art. 588 k.s.h. Członek zarządu bądź likwidator, który dopuszcza się nabycia własnych udziałów lub akcji może działać na szkodę spółki, doprowadzając w ten sposób do zmniejszenia jej rzeczywistego majątku, czego konsekwencją może być niewypłacalność wobec wierzycieli. Kodeks spółek handlowych za takie działanie przewidział trzy rodzaje kary: grzywnę, ograniczenie wolności albo pozbawienia wolności do 6 miesięcy,
wydanie przez Spółkę dokumentów imiennych na okaziciela lub dokumentów na zlecenie na udziały lub prawa do zysków w spółce (art. 589 k.s.h.). Wskazany przepis statuuje, iż przestępstwo to może zostać popełnione tylko w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością i polega ono na wydaniu przez członka zarządu bądź likwidatora imiennych papierów wartościowych, np. weksli czy czeków. Sankcją jaką przewiduje Kodeks spółek handlowych za dopuszczenie do tego przestępstwa jest kara grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do 6 miesięcy,
dopuszczenie do wydania akcji: niedostatecznie opłaconych, przed zarejestrowaniem spółki, w przypadku podwyższenia kapitału zakładowego - przed zarejestrowaniem podwyższenia (art. 592 k.s.h.) - przestępstwo to może popełnić tylko członek zarządu i zagrożone jest karą grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.

Natomiast podmioty wymienione w grupie drugiej (tj. członek rady nadzorczej bądź prokurent), mogą ponosić odpowiedzialność karną m.in. za:

ogłoszenie nieprawdziwych danych albo przedstawienie takich danych organom spółki, władzom państwowym lub osobie powołanej do rewizji (art. 587 k.s.h.),
umożliwienie bezprawnego głosowania na walnym zgromadzeniu oraz udziału w bezprawnym głosowaniu (art. 590, art. 591 k.s.h.) - przepisy te dotyczą: spółki akcyjnej, ponieważ zgodnie z ich treścią mają one na celu ochronę praw wynikających z akcji. Kara przewidziana za wskazane czyny to grzywna, ograniczenie wolności albo pozbawienie wolności do roku.

Wprowadzenie obok odpowiedzialności cywilnoprawnej, odpowiedzialności karnej ma na celu zapewnienie prawidłowego obrotu gospodarczego oraz niedopuszczenie do sytuacji działania na szkodę spółki przez organy zobowiązane do jej reprezentacji i dbania o prawidłowe jej funkcjonowanie. Należy jednak pamiętać, że odpowiedzialność ta nie zawsze przybiera tylko formy osobistej, bo nie można zapominać, że także sama spółka może zostać do niej pociągnięta, co wiąże się z negatywnymi dla niej skutkami – niekorzystny wizerunek na rynku.