43. Kiedy mogę dokonać potrącenia?

Autor: radca prawny Anna Bąk

Opublikowano: 24.11.2021

Potrącenie to instytucja prawna uregulowana w art. 498 k.c. Potrącenie jest umorzeniem zobowiązania poprzez jednostronną czynność. Pełni funkcję zapłaty/egzekucji. Druga strona nie ma możliwości przeciwstawienia się takiej formie uregulowania zobowiązania. Potrącenie umowne może wynikać ze swobody umów. Potrącenie z art. 498 k.c. nie wynika ze swobody umów, bo jest to czynność jednostronna (realizowana jest mocą woli jednej strony). Kiedy mogę dokonać takiego potrącenia?

Po pierwsze, muszą występować dwie wierzytelności wzajemne. Oznacza to, że jednocześnie trzeba mieć status dłużnika i wierzyciela.

Po drugie, wierzytelność strony aktywnej, tj. tej, która dokonuje potrącenia, musi być wymagalna. Przykładowo z chwilą oddania dzieła wierzytelność staje się wymagalna, jeżeli umowa nie stanowiła inaczej. Natomiast wierzytelność np. wynikła z zastrzeżonych kar umownych jest roszczeniem bezterminowym, a zatem w przypadku takich wierzytelności konieczne jest złożenie dłużnikowi wezwania do dokonania wykonania ciążącego na nim zobowiązania. Zgodnie bowiem z art. 455 k.c., jeżeli termin spełnienia świadczenia nie jest oznaczony ani nie wynika z właściwości zobowiązania, świadczenie powinno być spełnione niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do wykonania. W takim wypadku wierzytelność staje się wymagalna wraz z upływem terminu na jej wykonanie przewidzianego w wystosowanym wezwaniu.

Podsumowując, wierzytelności są wymagalne, gdy upłynie termin przewidziany na ich wykonanie lub – w przypadku roszczeń bezterminowych – niezwłocznie po wezwaniu (art. 455 k.c.).

Kolejne wymaganie – muszą to być czynności zaskarżalne, co oznacza, że wierzytelności mogą być dochodzone przed sądem. Stwierdzona wyrokiem wierzytelność może być przedstawiona do potrącenia. Natomiast niezaskarżalne przykładowo są roszczenia przedawnione, z gry i zakładu itp.

Gdy wierzytelność spełnia łącznie te trzy przesłanki, tj. jest wymagalna, zaskarżalna i wzajemna – konieczne jest przedstawienie stronie przeciwnej oświadczenia o potrąceniu.

Dlaczego skorzystanie z instytucji potrącenia jest korzystne?

Wystosowanie oświadczenia o potrąceniu jest korzystne, gdy nie dysponuje się gotówką. W jego bowiem wyniku dochodzi do umorzenia bezgotówkowego. Ponadto w sądzie nie trzeba występować na osobną drogę sądową poprzez przedstawienie potrącenia. Jest to bardzo korzystne, ponieważ nie trzeba płacić za proces sądowy, tylko można załatwiać swoją sprawę w cudzym procesie, za cudze pieniądze.

Kiedy potrącenie będzie skuteczne?

Potrącenie staje się skuteczne z chwilą dojścia oświadczenia o potraceniu do drugiej strony. Zgodnie bowiem z art. 499 k.c. potrącenia dokonuje się przez oświadczenie złożone drugiej stronie. W oświadczeniu o potraceniu należy wskazać naszą wierzytelność oraz wierzytelność, z którą dokonujemy potrącenia. Należy także zaznaczyć, że strony mogą się umówić, że nie będzie istniała możliwość skorzystania z potrącenia.

Przykład:

Mamy zawartą umowę o roboty budowlane, z których wykonawcy należy się 100.000 zł. Z zastrzeżonych kar umownych należy mu się za opóźnienie kwota 10.000 zł. Roboty są wymagalne z chwilą 2 stycznia 2021 r. Odsetki biegną od 3 stycznia 2021 r.

10.000 zł za kary - kiedy jest wymagalne? - Jest to wierzytelność bezterminowa. Nie ma wyznaczonego terminu, kiedy kary są płatne. Wierzytelność jest wymagalna jak nadejdzie termin, a jeśli brak terminu to art. 455 k.c. – niezwłocznie po wezwaniu. Kary umowne staną się wymagalne niezwłocznie po wezwaniu. Wezwałam do zapłaty kar umownych 1 kwietnia 2021 r. (dałam 3 dni na zapłatę). Kary umowne stały się wymagalne 4 kwietnia 2021 r. Odsetki biegną od 5 kwietnia. Potrącam dzisiaj, 22 listopada.

Co się dzieje? – Wykonawcy należy się 90.000 zł. Odsetki nalezą się od 100.000 zł od 3 stycznia do 4 kwietnia 2021 r. Z kolei od 90.000 zł od 5 kwietnia 2021 r. do dnia zapłaty.

Potrącenie przedawnionej wierzytelności

Zgodnie z art. 502 k.c. wierzytelność przedawniona może być potrącona, jeżeli w chwili, gdy potrącenie stało się możliwe, przedawnienie jeszcze nie nastąpiło. W takim wypadku badamy, czy występuję wspólny moment, gdy obie wierzytelności były wymagalne i nie były przedawnione.

Wierzytelności nieulegające potrąceniu

Zgodnie z art. 505 k.c. Nie mogą być umorzone przez potrącenie:

1) wierzytelności nieulegające zajęciu;

2) wierzytelności o dostarczenie środków utrzymania;

3) wierzytelności wynikające z czynów niedozwolonych;

4) wierzytelności, co do których potrącenie jest wyłączone przez przepisy szczególne.

Nie będą zatem podlegały potrąceniu takie wierzytelności jak m.in. alimenty, minimum bytowe, dożywocie.

Przepis art. 505 k.c. stanowi zakaz jednokierunkowy (nie działa w dwie strony), który chroni pewne wierzytelności mające być zapłacone w pieniądzu.

Potrącenie jako uznanie powództwa

Ze stosowaniem instytucji potrącenia należy jednak być bardzo ostrożnym, gdyż jest traktowane jako uznanie powództwa.

Kiedy ma sens występowanie z powództwem wzajemnym?

Sens występowania z powództwem wzajemnym występuje w przypadku, gdy ma się większą wierzytelność do potrącenia.

Przykład:

Jest proces o zapłatę, mam 10.000 zł i składam zarzut potrącenia i występuję z powództwem wzajemnym. Jeżeli sąd uzna, że potrącenie jest skuteczne, to pozew wzajemny zostanie oddalony, bo nie mam 10.000 zł, umorzona została ta wierzytelność. Sens występowania z powództwem wzajemnym jest wtedy, gdy chcą ode mnie 100.000 zł, a mi się należy 200.000 zł, a także, jeżeli kwestionuję drugą wierzytelność.