49. Definicja i rodzaje testamentów

Autorzy: adw. dr Marcin Mamiński, Roksana Gawrońska

Opublikowano: 1.04.2022

Pojęciu oraz znaczeniu testamentu poświęcono znaczną część przepisów kodeksu cywilnego. Z art. 941 k.c. należy wnioskować, iż służy on przede wszystkim rozrządzeniu majątkiem na wypadek śmierci. Patrząc na skutki i cel, jakiemu służy sporządzenie testamentu, należy wskazać, iż tego rodzaje czynności prawne były dokonywane od wielu wieków. Od zawsze z szacunkiem i respektem brano pod uwagę tak zwaną ostatnią wolę zmarłego, która jest niczym innym, jak testamentem w dzisiejszym rozumieniu. Pomimo, iż taka czynność prawna jest powszechna, w doktrynie i orzecznictwie wskazuje się na wiele praktycznych problemów związanych z rozrządzeniem majątkiem przez spadkodawcę. Dodatkowo należy podkreślić, iż pod terminem testament kryje się co najmniej dwa znaczenia - testament jako szczególnego rodzaju oświadczenie oraz jako dokument stanowiący dowód tego, że osoba, która go podpisała, złożyła zawarte w nim oświadczenie.

Analizując pierwsze znaczenie testamentu, należy wskazać, iż stanowi on czynność jednostronną, nieskierowaną do określonego adresata, o charakterze osobistym, dokonywaną w formie szczególnej, odwołalną, zawierającą rozrządzenia spadkodawcy dokonane mortis causa. W praktyce stosowania przepisów dotyczących spadku i testamentu pojawił się podgląd, iż przepisy kodeksu cywilnego nie dają podstaw do twierdzenia, że testament był ważnie sporządzony, konieczne jest powołanie spadkobiercy. Innymi słowy, możliwym jest sporządzenie testamentu, w którym nie jest wskazany spadkobierca. Należałoby wówczas przyjąć, że spadkodawca poprzez sporządzenie takiego testamentu akceptuje porządek dziedziczenia określony w ustawie. Podobnie za dopuszczalne należy uznać sporządzenie tak zwanego testamentu negatywnego, na podstawie którego dochodzi do wyłączenia od dziedziczenia określonej osoby[1]. Słusznie przyjmuje się wówczas wykładnię takiego oświadczenia, polegającą na przyjęciu, że spadkodawca akceptuje porządek dziedziczenia wskazany w ustawie z pominięciem osoby określonej w testamencie.

Poza dyspozycjami majątkowymi testament może zawierać zapisy o charakterze niemajątkowym, przykładowo polecenia. Za sporne należy uznać, czy jeśli zawiera on jedynie takie zapisy, to czy wciąż takie oświadczenie można zakwalifikować jako testament.  W doktrynie prezentowane są w tym zakresie dwa przeciwstawne poglądy, przy czym za bardziej przekonywujący należy uznać pogląd uznający go za ważne rozrządzenie. W mojej ocenie spadkodawca wciąż dokonuje, co prawda pośrednio, rozrządzenia majątkowego, mając na względzie ustawowy porządek dziedziczenia uzupełniając go o postanowienia o charakterze niemajątkowym. Oczywiście, z treści dokumentu musi jednoznacznie wynikać, że są spełnione wszelkie inne przesłanki, uznające dane oświadczenie za testament. Z treści testamentu musi więc wprost wynikać tak zwany animus testandi. Oznacza ona, że składający oświadczenie woli ma świadomość, iż sporządza testament.

Niejednokrotnie w testamencie pojawią się również postanowienia dotyczące na przykład sposobu przeprowadzenia ceremonii pogrzebowej czy działu spadku. Takie postanowienia, co prawda są z prawnego punktu widzenia irrelewantne, niemniej w orzecznictwie słusznie podnosi się, że nawet takie postanowienia powinny być w miarę możliwości uwzględniane.

W drugim znaczeniu za testament uznaje się dokument, który zawiera oświadczenie danego spadkodawcy. Kodeks cywilny wprowadza dwa rodzaje formy testamentu: testamenty zwykłe i testamenty szczególne.

Do testamentów zwykłych zalicza się testament holograficzny, allograficzny oraz sporządzony w formie aktu notarialnego. Testament allograficzny, jakkolwiek ustawodawca zalicza do testamentów zwykłych, jest w praktyce bardzo rzadko stosowany. Dodatkowo osoby głuche lub nieme w ogóle nie mogą w ten sposób sporządzić ważnego testamentu.

Najczęściej stosowaną formą testamentu są testamenty holograficzne oraz sporządzone w formie aktu notarialnego. Szerszego komentarza wymaga zwłaszcza testament holograficzny. Zgodnie z art. 949 § 1 k.c. Spadkodawca może sporządzić testament w ten sposób, że napisze go w całości pismem ręcznym, podpisze i opatrzy datą. Należy przy tym zaznaczyć, że sporządzenie go w formie aktu notarialnego, chroni go przed możliwością zniszczenia, ukrycia lub sfałszowania, jako że oryginał pozostaje w kancelarii notarialnej.

W świetle art. 949 § 1 k.c. testament holograficzny musi być sporządzony w całości pismem ręcznym testatora. Brak jest możliwości sporządzenie ważnego testamentu na komputerze, nawet jeśli zostanie on później opatrzony własnoręcznym podpisem testatora. Podobnie nieważny będzie testament, co prawda sporządzony pismem ręcznym, ale przez inną osobę niż testator. Warto dodatkowo wskazać, iż możliwym jest sporządzenie ważnego testamentu przez kalekę na przykład nogą, ustami czy protezą, byleby tylko wymóg własnoręczności został zachowany. Nie ma również znaczenia język, w jakim testament został napisany. Możliwym jest sporządzenie testamentu w każdym, znanym spadkodawcy języku. Bez znaczenia pozostaje także materiał, na którym utrwalono ostatnią wolę spadkodawcy, byleby na nim znajdowało się własnoręczne oświadczenie woli spadkodawcy odpowiadające formalnym wymogom testamentu holograficznego.

Dla ważności testamentu konieczne jest również jego podpisanie przez testatora. Podpis pod testamentem w zasadzie powinien składać się z imienia i nazwiska. Może także ograniczyć się tylko do nazwiska. Dodanie imienia nie jest zatem bezwzględnie konieczne. Nazwisko nie musi być także napisane w pełnym brzmieniu. Podpisanie np. jednym z członów nazwiska dwuczłonowego nie powoduje nieważności testamentu. Ewentualny błąd ortograficzny w nazwisku pozostaje bez znaczenia. Możliwe jest podpisanie się pseudonimem, jeżeli osoba fizyczna stale go używa w obrocie prawnym. Jak wskazuje się w orzecznictwie, nazwisko w formie skróconej może być uznane za ważny podpis pod testamentem holograficznym tylko wówczas, gdy spadkodawca posługiwał się zwykle takim skrótem i gdy skrót ten nie ogranicza się jedynie do inicjałów lub zarysu kreski. Ponadto musi on być na tyle dokładny, aby każdy, kto znał nazwisko spadkodawcy, mógł je odczytać.

Kolejnym wymogiem, który jest stawiany dla ważności sporządzonego testamentu, jest opatrzenie go datą. Należy przyjąć, iż samo umiejscowienie daty pozostaje bez znaczenia. Może być ona wskazana na początku, na końcu, a nawet w treści testamentu. Dopuszcza się również podanie daty w sposób opisowy lub w odniesieniu do pewnego wydarzenia. W orzecznictwie wskazuje się, że w przeciwieństwie do innych elementów testamentu data nie musi być wpisana własnoręcznie. Może być odbita na testamencie mechanicznie (pieczęcią), maszynowo.

Nadto w pewnych sytuacjach brak daty nie pociąga za sobą nieważności całego testamentu. Zgodnie jednak z art. 949 § 2 k.c. brak daty nie pociąga za sobą nieważności testamentu, jeżeli nie wywołuje wątpliwości co do zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu, co do treści testamentu lub co do wzajemnego stosunku kilku testamentów. Przepis w sposób enumeratywny wymienia sytuację, gdy mimo braku daty testament będzie ważny. Ma on jednocześnie charakter wyjątkowy, stąd w myśl zasady exceptiones non sunt extendendae postanowienia te nie mogą podlegać wykładni rozszerzającej.

Ustawa dopuszcza również sporządzenie ważnego testamentu w innych formach niż opisane powyżej. W kodeksie cywilnym wyróżnia się tak zwane testamenty szczególne, do których zalicza się testament ustny, podróżny oraz wojskowy. Odnośnie tych testamentów niezwykle ważną kwestią jest fakt, iż z upływem okresu sześciu miesięcy od ustania okoliczności, które uzasadniały niezachowanie formy testamentu zwykłego tracę one moc, chyba że spadkodawca zmarł przed upływem tego terminu. Jednocześnie bieg tego terminu ulega zawieszeniu przez czas, w ciągu którego spadkodawca nie ma możności sporządzenia testamentu zwykłego. Podkreślenia wymaga fakt, iż te postanowienia dotyczą wszystkich rodzajów testamentów szczególnych. Największym problemem w praktyce jest ustalenie daty ustania szczególnych okoliczności. Jakkolwiek w przypadku testamentu sporządzonego na polskim statku morskim lub powietrznym czy testamentu wojskowego określenie daty z reguły nie sprawie trudności, tak w przypadku testamentu ustnego często nie jest to takie oczywiste. Okoliczności uzasadniające jego sporządzenie mogą mieć różnorodny charakter, stąd też nie da się sformułować jednolitej reguły. Każdy przypadek powinien być rozstrzygany indywidualnie w odniesieniu do stanu zdrowia testatora, ustania obawy rychłej śmierci czy okoliczności uniemożliwiających sporządzenie testamentu w zwykłej formie.

Podsumowując, należy wskazać, iż sporządzenie testamentu obwarowane jest szczególnymi regułami, które decydują o ważności sporządzonego dokumentu. Nadto, pojęcie testamentu, kryje w sobie co najmniej dwojakie znaczenie: oświadczenia oraz dokumentu. Często właściwa interpretacja złożonego oświadczenia nie jest prosta, niemniej w mojej ocenie pozytywnie należy uznać wprowadzoną przez prawodawcę regulację art. 948 k.c., która zawiera w sobie zasady wykładni samego testamentu. Przede wszystkim wola zmarłego powinna być w możliwie najpełniejszy sposób ustalona i urzeczywistniona. Jak słusznie podnosi się w literaturze przedmiotu, nakaz dążenia do ustalenia rzeczywistej woli spadkodawcy oznacza odejście od ogólnej zasady, przyjętej w art. 65 § 1 k.c., zgodnie z którą przy tłumaczeniu oświadczeń woli powinny być brane pod uwagę elementy obiektywne. Artykuł 948 § 1 k.c. podkreśla konieczność sięgnięcia do elementów subiektywnych. Stanowi to przejaw przyjęcia w odniesieniu do testamentu tzw. teorii woli, co uzasadnione jest szczególnym charakterem tej czynności. Nadto, wykładnia testamentu może dotyczyć tylko jego treści i jej przedmiotem może być tylko to, co znalazło wyraz w treści testamentu, nawet jeżeli nie jest to jasne.

Kończąc, należy wskazać, iż spadkodawca zawsze może odwołać sporządzony wcześniej testament. Zgodnie z art. 947 k.c. może to zrobić poprzez sporządzenie nowego testamentu, dokonując jego odwołania, zniszczenia lub pozbawienia cech, od których zależy jego ważność, bądź wreszcie dokonać w testamencie zmian, z których wynika wola odwołania postanowień. Jeżeli spadkodawca sporządził nowy, testament nie zaznaczając w nim, że poprzedni odwołuje, ulegają odwołaniu tylko te postanowienia poprzedniego testamentu, których nie można pogodzić z treścią nowego testamentu. Sporządzenie nowego testamentu może skutkować odwołaniem poprzedniego również wtedy, gdy spadkodawca w nowym testamencie nie zaznaczy, że poprzedni testament odwołuje. W takim przypadku dla stwierdzenia, czy i w jakim zakresie testament wcześniejszy utraci moc, potrzebna jest wykładnia treści testamentów wedle reguł ogólnych. Przy stosowaniu art. 947 k.c. istotną rolę odgrywa także data sporządzenia testamentu, zaliczana na ogół do wymogów formalnych testamentu.

Warto nadmienić, iż w przeciwieństwie do różnego rodzaju innych czynności prawnych, odwołanie testamentu czy też sporządzenie nowego nie musi być dokonane w tej samej formie pierwotnie. Nie ulega wątpliwości na tle przepisów prawa spadkowego, że można odwołać testament sporządzony w formie aktu notarialnego testamentem holograficznym. Kwestia odwołania czy zmiany testamentu pozostaje w całości do uznania spadkodawcy, który na skutek różnych sytuacji życiowych może zmienić wcześniej wyrażoną w testamencie wolę.