44. Przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza

Autor: Mec. Dr Marcin Mamiński oraz Roksana Gawrońska

Opublikowano: 16.12.2021

Przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza jest najbezpieczniejszą formą jego objęcia. Ustawodawca nowelizując kodeks cywilny w 2015 r., uznał również, że właśnie ten sposób przyjęcia spadku będzie stosowany względem wszystkich osób, w przypadku braku złożenia oświadczenia w terminie sześciu miesięcy od dnia dowiedzenia się o tytule powołania.

W przypadku przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza odpowiedzialność za długi spadkowe zostaje ograniczona do wartości spadku.  Zgodnie z art. 1030 w razie przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe tylko do wartości ustalonego w wykazie inwentarza albo spisie inwentarza stanu czynnego spadku. Powyższe ograniczenie odpowiedzialności odpada, jeżeli spadkobierca podstępnie pominął w wykazie inwentarza lub podstępnie nie podał do spisu inwentarza przedmiotów należących do spadku lub przedmiotów zapisów windykacyjnych albo podstępnie uwzględnił w wykazie inwentarza lub podstępnie podał do spisu inwentarza nieistniejące długi.

W przeciwieństwie do tego, co się powszechnie sądzi, w przypadku przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza spadkobierca również odpowiada całym swoim majątkiem, przy czym odpowiedzialność ta jest ograniczona do wartości nabytego spadku. Ustawodawca wprowadził granice odpowiedzialności tak, aby w najpełniejszy sposób chronić interesy spadkobierców. Ograniczenie odpowiedzialności jest tak zwanym ograniczeniem o charakterze abstrakcyjnym, które ma znaczenie wyłącznie w przypadku spadku pasywnego (biernego), to jest takiego, gdzie wartość długów przekracza aktywna. W przypadku gdy aktywa spadku przewyższają pasywa spadku, ograniczenie odpowiedzialności wynikające z „dobrodziejstwa inwentarza” nic spadkobiercy nie daje, a status takiego spadkobiercy jest de facto tożsamy ze statusem spadkobiercy, który dokonał prostego przyjęcia spadku.

W związku z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza po stronie spadkobierców ciążą związane z tym obowiązki, to jest sporządzenie wykazu inwentarza albo spisu inwentarza.

Zgodnie z art. 1031 k.c. w wykazie inwentarza z należytą starannością ujawnia się przedmioty należące do spadku oraz przedmioty zapisów windykacyjnych, z podaniem ich wartości według stanu i cen z chwili otwarcia spadku, a także długi spadkowe i ich wysokość według stanu z chwili otwarcia spadku. W razie ujawnienia po złożeniu wykazu inwentarza przedmiotów należących do spadku, przedmiotów zapisów windykacyjnych lub długów spadkowych pominiętych w wykazie inwentarza składający wykaz uzupełnia go. Wykaz inwentarza jest składany przed sądem lub przed notariuszem. W przypadku składania go przed sądem, dokonuje się go w oparciu o określony w rozporządzeniu wzór.

Spis inwentarza sporządza z kolei sąd lub komornik. Zgodnie z art. 637 k.p.c.
jest on dokonywany na wniosek tego, kto uprawdopodobni, że jest spadkobiercą uprawnionym do zachowku lub zapisobiercą albo wykonawcy testamentu lub wierzyciela mającego pisemny dowód należności przeciwko spadkodawcy. Postanowienie w przedmiocie sporządzenia spisu inwentarza jest wydawane wyłącznie przez sąd. Co prawda istnieje możliwość złożenia wniosku bezpośrednio do komornika, niemniej wówczas jest on zobligowany do zawiadomienia o tym sądu, który wydaje odpowiednie postanowienie w tym zakresie.

Zgodnie z art. 638⁸ k.p.c.

§1 W spisie inwentarza komornik zamieszcza przedmioty należące do spadku i przedmioty zapisów windykacyjnych, z zaznaczeniem wartości każdego z tych przedmiotów, oraz długi spadkowe ze wskazaniem wysokości każdego z nich.

§2. Wartość przedmiotów należących do spadku i przedmiotów zapisów windykacyjnych komornik ustala według stanu i cen z chwili otwarcia spadku, a wysokość długów spadkowych - według stanu z chwili otwarcia spadku.

§3. Komornik z urzędu ustala i zamieszcza w spisie inwentarza przedmioty należące do spadku, przedmioty zapisów windykacyjnych oraz długi spadkowe.

§4. W spisie inwentarza komornik wykazuje też wartość stanu czynnego spadku z uwzględnieniem wartości rzeczy i praw spornych.

Sporządzenie rzetelnego wykazu inwentarza lub spisu inwentarza jest niezwykle ważne dla spadkobiercy i leży w jego szeroko pojętym interesie. Ograniczenie odpowiedzialności odpada bowiem, jeżeli spadkobierca podstępnie pominął w wykazie inwentarza lub podstępnie nie podał do spisu inwentarza przedmiotów należących do spadku lub przedmiotów zapisów windykacyjnych albo podstępnie uwzględnił w wykazie inwentarza lub podstępnie podał do spisu inwentarza nieistniejące długi. Taka sama sankcja została przewidziana w sytuacji sporządzenie spisu inwentarza zgodnie z art. 638¹¹ k.p.c.

W literaturze przedmiotu sporne jest, kiedy spełniona jest przesłanka podstępnego działania spadkobiercy. Dominuje w tym zakresie trafne stanowisko, zgodnie z którym chodzi o sytuację, gdy spadkobierca ma świadomość, że określony przedmiot wchodzi w skład spadku, jest objęty zapisem windykacyjnym, względnie że określony dług nie istnieje i świadomie (umyślnie) ujawnia nieprawdę w wykazie inwentarza, względnie podaje nieprawdę komornikowi sporządzającemu spis inwentarza po to, by wierzyciele (ale i np. współspadkobiercy) nie mieli prawidłowego obrazu spadku. Spadkobierca działa więc celowo, aby zataić określone składniki majątku, długi, uzyskując z tego tytułu wymierną korzyść. W procesie, kluczowym byłoby więc udowodnienie, że spadkobierca obejmował swoją świadomością istnienie pewnych składników i celowo ich nie podał. Niekiedy może być to bardzo trudne, przy czym od spadkobiercy wymaga się również określonej staranności. Winien on dociekać, jakie spadkodawca posiadał aktywa i pasywa, oraz nie powinien ograniczać się jedynie do pozornych czynności.

Przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza oraz szereg obowiązków starannie definiowanych rzutuje na jego skuteczność.

Należy jednocześnie dodać, iż przepisy szczególne również wprowadzają pewne wyłączania. Limit odpowiedzialności wynikający z art. 1031 § 2 in principio k.c. nie narusza w szczególności praw wierzyciela wynikających przykładowo z poręczenia.  Zgodnie z art. 883 § 3 k.c.: w razie śmierci dłużnika poręczyciel nie może powoływać się na ograniczenie odpowiedzialności spadkobiercy wynikające z przepisów prawa spadkowego.

Przyjęcie spadku nawet z dobrodziejstwem inwentarza nie doprowadzi do tego, że odpowiedzialność spadkobiercy zostanie ograniczona. Jeśli spadkobierca jest poręczycielem, jego nieograniczona odpowiedzialność wynikająca z umowy poręczenia wyprzedzi ograniczoną odpowiedzialność wynikającą z przepisów prawa spadkowego.

Warto również wskazać na wyłącznie dotyczące zastawu oraz hipoteki.  Artykuł 316 k.c. stanowi, iż zastawnik może dochodzić zaspokojenia z rzeczy obciążonej zastawem bez względu na ograniczenie odpowiedzialności dłużnika wynikające z przepisów prawa spadkowego. Analogiczna regulacja została wprowadzony względem wierzyciela hipotecznego w art. 74 k.h.w. Powyższe normy mają charakter bezwzględnie obowiązujący i znacząco wzmacniają pozycje wierzycieli, na rzecz których ustanowiono takie ograniczone prawa rzeczowe. Spadkodawca nie ma możliwości ich wyłącznie w drodze jakiegokolwiek oświadczenia woli czy testamentu. Należy przy tym zaznaczyć, że ograniczenia odpowiedzialności według przepisów prawa spadkowego, zgodnie z art. 74 k.h.w., nie mają znaczenia jedynie w zakresie dochodzenia przez wierzyciela zabezpieczonej wierzytelności z przedmiotu hipoteki. Jeżeli wierzyciel dochodzi takiej wierzytelności z innych, nieobjętych hipoteką aktywów dłużnika osobistego, przepis ten nie ma zastosowania. Do podobnych wniosków należałoby również dojść w przypadku zastawu.

Kolejną kwestią, którą należy omówić, analizując problematykę przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza, jest spłata długów. Zgodnie z art. 1031³ k.c. spadkobierca, który złożył wykaz inwentarza spłaca długi spadkowe zgodnie ze sporządzonym wykazem. Jednocześnie nie może on zasłaniać się brakiem znajomości wykazu inwentarza złożonego przez innego spadkobiercę, zapisobiercę windykacyjnego lub wykonawcę testamentu.

Sporządzony spis lub wykaz inwentarza określa liczbowy limit odpowiedzialności spadkobiercy za długi. Z kolei ma on znaczenie przy zaspokajaniu długów, wyznaczając granicę tej odpowiedzialności. Spadkobierca nie może przy tym zasłaniać się nieznajomością innych wykazów inwentarza. Oznacza to, że spadkobierca w ramach staranności, jakiej wymaga od niego ustawa, powinien się zapoznać się z wykazem inwentarza złożonym przez innego spadkobiercę (zapisobiercę windykacyjnego, ewentualnie wykonawcę testamentu) i w tym świetle ocenić, czy sporządzony przez niego wykaz nie wymaga uzupełnienia. Konsekwencją uchybień w tym zakresie będzie rozszerzenie odpowiedzialności spadkobiercy poza granice określone wartością spadku.

Spis inwentarza z zasady jest bardziej kompleksowy i rzetelny. Dokonuje go w ściśle określony sposób komornik pod nadzorem i w wykonaniu postanowienia sądu. Mając na względzie powyższe, w art. 1031³ k.c. wprowadzono regułę, zgodnie z którą, w przypadku sporządzenia i wykazu, i spisu inwentarza, pierwszeństwo ma spis inwentarza.

Od chwili sporządzenia spisu inwentarza spadkobiercy powinni spłacać długi spadkowe zgodnie ze nim. Konkurencja między spisem a wykazem może pojawić się zwłaszcza, wtedy gdy najpierw zostanie złożony wykaz inwentarza, a następnie inny podmiot uprawniony wystąpi z wnioskiem o sporządzenie spisu inwentarza lub gdy równolegle powstaną oba dokumenty. W każdej z tych sytuacji ustawodawca postanowił, iż jako wiążący dla ustalenia aktywów i pasywów spadku, należy uznać spis inwentarza.

Spadkobierca, dokonując spłaty długów, ma obowiązek uwzględnienia interesów wszystkich znanych mu wierzycieli spadkowych. Powinien zatem być zorientowany w całości zadłużenia spadku i nie może zaspokajać wierzycieli jedynie w kolejności zgłaszania się, chyba że wartość stanu czynnego spadku wystarcza na pokrycie wszystkich należności.

Jak podnosi się w doktrynie, spadkobiercy, który chce się rozliczyć z długów spadkowych, należy zatem zalecić sporządzenie planu zaspokojenia długów spadkowych, z należytą starannością i dokładnością.  Przy ocenie, powyższego należałoby badać czy spadkobierca:

• złożył swój wykaz inwentarza, w którym z należytą starannością zinwentaryzował aktywa spadkowe i długi spadkowe oraz w ten sam sposób oszacował te aktywa i pasywa, względnie z zachowaniem tych samych standardów podał stosowne informacje do sporządzanego przez komornika spisu inwentarza;
• złożył uzupełniający wykaz inwentarza w okolicznościach to uzasadniających, a w szczególności w sytuacji ujawnienia po złożeniu wykazu inwentarza przedmiotów należących do spadku, nowych przedmiotów zapisów windykacyjnych lub długów spadkowych pominiętych dotychczas;
• wstrzymał się z zaspokajaniem długów spadkowych jakiś czas po ogłoszeniu o złożeniu wykazu inwentarza, celem umożliwienia wierzycielom zgłoszenia swoich roszczeń;
• zapoznał się z wykazem inwentarza złożonym przez inne osoby;
• uwzględnił wiedzę lub możliwości jej powzięcia z innych źródeł niż wykaz (wykazy inwentarza) lub spis inwentarza na temat nieujawnionych w tych dokumentach długów spadkowych;
• aktywnie poszukiwał aktywów i pasywów.

Jak stanowi art. 1032 §  2. k.c., spadkobierca, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza i spłacając niektóre długi spadkowe, wiedział lub przy dołożeniu należytej staranności mógł się dowiedzieć o istnieniu innych długów spadkowych, ponosi odpowiedzialność za te długi ponad wartość stanu czynnego spadku, jednakże tylko do takiej wysokości, w jakiej byłby obowiązany je zaspokoić, gdyby spłacał należycie wszystkie długi spadkowe.

Skutki braku staranności nie tylko przy sporządzaniu spisu inwentarza, ale również jego realizacji, są znaczące dla spadkobiercy. Konsekwencje zacytowanego powyżej przepisu nie dotyczą jedynie spadkobiercy niemającego pełnej zdolności do czynności prawnych oraz spadkobiercy, co do którego istnieje podstawa do jego ubezwłasnowolnienia.

Na zakończenie rozważań skutków przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza należy wskazać, że kwestia skuteczności oświadczenia spadkowego nie podlega badaniu w trakcie postępowania w przedmiocie odebrania oświadczania o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku. Oznacza to, że kwestia zasad odpowiedzialności badana jest na etapie konkretnego postępowania toczącego się przeciwko spadkobiercy. Wówczas jest weryfikowana też kwestia zachowania terminu do złożenia oświadczenia. Jak słusznie wskazuje się w orzecznictwie, przepisy określające konsekwencje oświadczenia o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza stosowane są w relacji wierzyciel spadkodawcy i jego spadkobierca w tym postępowaniu, w którym ma być przesądzona kwestia istnienia konkretnego zobowiązania i odpowiedzialności za nie.

Należy zatem  przyjąć, że pozwany spadkobierca może powołać się na swoją ograniczoną odpowiedzialność w toku wytoczonego przeciwko niemu procesu, ze skutkiem oddalającym powództwo, jeżeli tylko limit jego odpowiedzialności został uprzednio wyczerpany. Ochrona spadkobiercy jest jednak uzależniona od jego należytej staranności oraz aktywności. Spadkobierca winien czynnie poszukiwać majątku spadkodawcy, a w przypadku sporządzania spisu inwentarza współpracować z komornikiem. Dysponując aktem poświadczenie dziedziczenia lub stwierdzeniem nabycia spadku przez sąd, spadkobierca jest w stanie ustalić większość informacji, a instytucje, organy oraz banki są zobowiązane do ich udzielenia. Jak już wskazano brak tej staranności, będzie miał daleko idące skutki. Przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza daje więc wiele korzyści, ale jednocześnie ustawodawca słusznie oczekuje od spadkobierców podejmowania szeregu działań, tak aby interesy wierzycieli również zostały zachowane. Przewidziane sankcje bierności i braku staranności w sposób właściwy chronią wierzycieli, a jednocześnie działają mobilizująco dla spadkobierców.